Η Θεσσαλονίκη, μοίρασμα μιας μαγείας που ακτινοβολεί το θαυμαστό, εκεί στην ανατολή του βορρά δέχεται την ακτινοβολία από την καρδιά του δεκαεξάκτινου Απόλλωνα, το ηλιακό σύμβολο που θα χαρακτηρίσει αυτή την γη και τις ιδιότητές της, «Ήλιε φιλλίποις Θρηξί πρέσβιστον σέβας», που θα γίνει το σύμβολο της δυναστείας των Τημενιδών και του Περδίκκα, που τον πρόγονό τους Τήμενο τον μοιράζονται με τους Αρκάδες. Η Μακεδονία κλείνει μέσα στα μάτια της ολόκληρη την ελληνική διαδρομή, όμορφη κόρη του μύθου που γεφυρώνει με την ανάσα της τα πελάγη με τα όρη.
Εδώ, σε αυτούς τους δρόμους φωτίζει η ανάμνηση, ανοίγει σαν πέταλα ενός αμάραντου λουλουδιού και πλημμυρίζουν άρωμα τα σοκάκια και οι πλατείες, ο χρόνος απών, εκτός από τις διακλαδώσεις με την ιστορία, στις μνήμες του πόνου και της χαράς, στο σμίλευμα της εμπειρίας, εκεί που ο άνθρωπος πατάει την γη και αντικρίζει ουρανό, σχήμα και μορφή ενός ονείρου που γλίστρησε στην όχθη του Θερμαϊκού και ακούμπησε στην άκρη του ορίζοντα να μοιραστεί την υπέρβασή του, φάσμα ενός αέρινου περάσματος στον μύθο και στην απέραντη έκπληξή του.
Η αρχαία πόλη, με το όνομα της αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκη, γυναίκα του Κάσσανδρου, ιδρύεται το 316 π.Χ. στον κόλπο του Θερμαίου στην θέση της αρχαίας Θέρμης, κάπου στο σημερινό Μικρό Έμβολο, ή Mικρό Kαραμπουρνού, στη συνέχεια συνενώνεται μέσα από 26 οικισμούς και πολίχνες και θα τιμηθεί όσο ελάχιστες από τον μύθο και τον Λόγο, από τους θεούς και τους ανθρώπους.
Αδελφός του Κάσσανδρου ο Αλέξαρχος, ο ιδρυτής της Ουρανούπολης που υπήρχε και ιερό της Αφροδίτης της Ουράνιας και η Θεσσαλονίκη της ίδιας θεάς, της Αφροδίτης, τέκνο φαντάζει, ενώ ο Αλέξαρχος ήταν αυτός που αναδιοργάνωσε την μεγάλη γιορτή των Ολύμπιων που τελούσαν οι Μακεδόνες, η μεγαλύτερη όλων των γιορτών, προς τιμή του Δία και της Μνημοσύνης, εδώ είναι που θα γεννηθούν και οι εννέα Μούσες και γι΄ αυτό θα αποκληθούν και Πιερίδες.
Το χθες και το αύριο της Θεσσαλονίκης αδιατάρακτα ενωμένα, στην μαγική αύρα της Μακεδονίας που η αχλύ του χρόνου την παρασέρνει σε ομιχλώδη νέφη θρύλων, που η ανάσα τους αγγίζει την σκιά του Ολύμπου, το «μακεδονικόν μετεωρότατον όρος» κατά τον Στράβωνα, στο οποίο θα γεννηθεί ο μυθικός Μακεδόνας από τον Δία και την Θυία, την κόρη του Δευκαλίωνα και της Πύρρας.
«Αυτή λοιπόν έμεινε κρυφά έγκυος από τον κεραυνορίχτη Δία και γέννησε δύο γιους, τον Μάγνητα και τον Μακεδόνα τον αλογοκεντητή, που κατοικούσαν γύρω από την Πιερία και τον Όλυμπο». Στην ιερή γη της Μακεδονίας θα κτίσουν και το Δίον, αφιερωμένο στον ύψιστο θεό και γενάρχη τους.
Η Θεσσαλονίκη από την αρχαιότητα ήταν το κόσμημα που όλοι ήθελαν, στην Ρωμαϊκή περίοδο χτίστηκαν πολλά σημαντικά μνημεία για να την δοξάζουν σε κάθε εποχή, από όλους τους τόπους περισσότερο εδώ, στο λίκνο των βασιλιάδων και των ημίθεων η αυτοκρατορία έδειχνε την μεγαλοπρέπειά της.
Αντηχείο του χρόνου
Κάθε φορά και μια καινούργια ματιά, ένας νέος τρόπος να την αντικρίζεις, προβάλλει σαν μέσα από χιλιάδες καθρέφτες που ο καθένας δείχνει το ίδιο μέρος από διαφορετικές αντανακλάσεις.
Αντικρίζεις την Θεσσαλονίκη όπως την είδαν οι ταξιδευτές της, οι επισκέπτες της, αυτοί που άφησαν την δική τους γωνιά στον κόσμο για να νιώσουν την μαγεία στις φλέβες τους, για να την λατρέψουν σαν θεά αλλά και όπως την είδαν αυτοί που την επισκέφτηκαν για να την κλέψουν, αυτή και τους θησαυρούς της, τυχοδιώκτες και ληστές, έμποροι και στρατηλάτες, που ήρθαν μέσα στην νύχτα της ιστορίας για να την πορθήσουν κρυφά.
 |
| Θεσσαλονίκη Γραβούρα |
Πάντοτε δοξασμένη από ποιητές και καλλιτέχνες που σκίρτησαν στο κάλεσμα της μούσας να χαθούν στην αέρινη αγκαλιά της, να προσκυνήσουν το πανέμορφο κορμί της.
Η ιστορία που απαγγέλλει η πόλη πίσω από τα παραθυρόφυλλα της νοσταλγίας ζωντανεύει τα απογεύματα της ανοιξιάτικης άνθισης, λάμπουν παντού τα λαμπρά στολίδια που της χάρισαν οι αρίφνητοι εραστές της, ακόμα είναι ορατές και οι λεηλασίες της και οι πληγές της, οι μάχες και τα ερείπια…
Δεν λείπουν όμως και τα ζωγραφιστά χαμόγελα στα αθάνατα μνημεία της, δρόμοι της αιωνιότητας και περάσματα της αγάπης, εδώ, σε αυτό το τόλμημα του χώρου ο κόσμος πλησιάζει το ύψιστο πεπρωμένο του, ακούγονται ψιθυριστά τα μυστικά των ουρανών, τα νεύματα των αγγέλων ανοίγουν συνεχώς τον ορίζοντα.
 |
| Επταπύργιο |
Οι Ρωμαίοι θα εξαπολύσουν σφοδρούς πολέμους με αποκορύφωμα την μάχη της Πύδνας στις 22 Ιουνίου 168 π.Χ., εκεί που οι Μακεδόνες θα ηττηθούν και πόλεις όπως η Βέροια, η Θεσσαλονίκη, η Πέλλα θα παραδοθούν στον Ρωμαίο Ύπατο Αιμίλιο Παύλο.
Η κατασκευή της Xρυσής Πύλης, που υψωνόταν αγέρωχη εκεί που σήμερα είναι η πλατεία Δημοκρατίας (Βαρδαρίου), ήταν το θριαμβικό μνημείο για τους νικητές Oκταβιανό και Mάρκο Aντώνιο στη μάχη των Φιλίππων (42 π.X.) που από τότε μάλλον εκκινεί η κατασκευή της. Η ρωμαϊκή οχύρωση της πόλης ολοκληρώθηκε πριν από την κατασκευή του Γαλεριανού συγκροτήματος (ανάκτορα, θριαμβικό τόξο-Kαμάρα και Pοτόντα), στον ανατολικό τομέα της Θεσσαλονίκης (298/311 μ.X.).
 |
| Καμάρα |
Το 50 μ.Χ. θα φθάσει στην Θεσσαλονίκη ο Απόστολος Παύλος και το κήρυγμά του θα σταθεί αφορμή για τον σχηματισμό των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων της πόλης.
Kατά την οργάνωση της Tετραρχίας το 293 μ. Χ., μετά την άνοδο του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, η Θεσσαλονίκη υπήρξε έδρα του τμήματος της Tετραρχίας που περιλάμβανε τη Bαλκανική χερσόνησο, έδρα του ενός τετράρχη, του Γαλέριου Bαλέριου Mαξιμιανού.
H πόλη όπως πάντα σε ακμή για άλλη μια φορά, θα αποκτήσει εξέχουσα θέση με μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα. Το ρωμαϊκό λιμάνι ή Eκκλησιαστική Σκάλα, βρισκόταν στον ίδιο άξονα με το ανακτορικό συγκρότημα του Γαλερίου, στην παραλία, στα δυτικά της θέσης, εκεί όπου κάποιους αιώνες αργότερα θα υψωθεί ο Λευκός Πύργος. Σε αυτό το διάστημα θα οριστικοποιηθεί η πόλη με τα όριά της και τα τείχη της, όπως η ανακατασκευή των ανατολικών τειχών, όρια που διατηρούνται ως το τέλος του 2ου μισού του 19ου αιώνα. Τα τείχη αυτά έγιναν ακριβώς έξω και σε επαφή με τον ιππόδρομο και στο τμήμα από το Λευκό Πύργο έως και την οδό Αγίου Δημητρίου.
 |
| Τοπ Χανε Πύργος Βαρδαρίου |
 |
| Κρύπτη Αγίου Δημητρίου |
Η Θεσσαλονίκη κάποτε, τώρα και πάντα, μήνυμα αιώνιο στην σημασία του σήμερα, διακλάδωση πολιτισμών και εθίμων, πόλη των ονείρων και των ανάγλυφων ποιημάτων, τρανή ιστορία και έκλαμπρη στιγμή του χρόνου, αναλλοίωτη εικόνα του κόσμου.
Σε προσκαλεί στην ιστορία της μέσα από τα αόρατα σοκάκια της και τους δαιδαλώδεις ψιθύρους της, τα αχνά μονοπάτια της και τις ολολαμπείς σελίδες της, καταλαβαίνεις τότε γιατί αυτή η πόλη, αυτό το σύνορο των κόσμων, αυτή η Ελλάδα της Ελλάδας, ήταν πάντοτε σημείο αντιδικιών, πόλος έλξης και αιτία πολέμων, κρυφός καημός και άδηλος πόθος, γιατί την πόθησαν και την μίσησαν τόσοι πολλοί, γιατί σταυρώθηκε τόσο πολύ μέσα στον χρόνο αλλά και αναστήθηκε όσο καμία άλλη.
 |
| Ρωμαϊκή Αγορά |
Ιστορική για τη σκληρότητά της και την βιαιότητά της έχει μείνει η σφαγή 7.000 περίπου Θεσσαλονικέων στον Ιππόδρομο το 390 μ.Χ., με διαταγή του Θεοδοσίου, ως τιμωρία για την εξέγερση εναντίον της φρουράς του, που αποτελούταν από Γότθους με επικεφαλή τον Βουτέριχο.
Από τον 4ο αιώνα μ.Χ., ως το 1430 με την κατάληψή της από τους Οθωμανούς στις 29 Μαρτίου, η Θεσσαλονίκη, ήταν πάντοτε η ιδεατή συμβασιλεύουσα και δεύτερη σε σημασία πόλη του Βυζαντίου, με τις ενέργειές της υποστήριξε την αυτοκρατορική πολιτική στο ευρωπαϊκό κομμάτι της αυτοκρατορίας, διαδραμάτισε ρόλο καθοριστικό στον χώρο των Βαλκανίων.
Στο επίπεδο της πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής με την δική της αυτόνομη και πρωτοπόρα πνευματική και κοινωνική πορεία, αποτέλεσε πάντοτε πρωτοπορία στη διανόηση όπως και στη θεολογική σκέψη της εποχής.
Αυτή την δύναμη και αυτόν τον αέρα της συμβασιλεύουσας δεν ανέκοψαν ούτε οι αντίξοες και δύσκολες ιστορικές συνθήκες που συχνά έκαναν την εμφάνισή τους στην διάρκεια των 1100 χρόνων της ιστορικής διαδρομής του Βυζαντίου.
Αλλεπάλληλες πολιορκίες των Γότθων, των Αβαροσλάβων και των Ούννων τον 7ο και 8ο αιώνα, των Σαρακηνών το 904, των Βουλγάρων στη συνέχεια, των Νορμανδών τον Αύγουστο του 1185, των Φράγκων από τη Δύση το 1204, καθιστούν συνεχώς την πόλη επίκεντρο των σημαντικότερων στρατιωτικών επιχειρήσεων της εποχής, δεν κατορθώνουν όμως να ανακόψουν και να διακόψουν την πολιτιστική της εξέλιξη, που θα φθάσει σε πολύ υψηλό επίπεδο στα χρόνια των Παλαιολόγων.
Όταν ο διοικητής Ανδρόνικος Παλαιολόγος το 1423 παρέδωσε την πόλη στους Βενετούς, το έκανε με τον όρο που τον δέχτηκε η Βενετία ότι οι καινούριοι κύριοι της πόλης θα εγγυόνταν, ανάμεσα στα άλλα, τα πατροπαράδοτα ήθη και έθιμα των κατοίκων.
 |
| Τείχη Θεσσαλονίκη |
Σε μια προηγούμενη ιστορική στιγμή θα δούμε την Θεσσαλονίκη να βρίσκεται στην λαίλαπα του εμφυλίου πολέμου με πρωτοστατούντα το επαναστατικό κίνημα των Ζηλωτών που ποτέ δεν αψήφησαν τα συμφέροντα της πόλης.
Σε άλλη ιστορική στιγμή της διαδρομής της, βλέπουμε τη Θεσσαλονίκη να διαπραγματεύεται με τον αυτοκράτορα τής Νίκαιας Ιωάννη Βατάτζη για την επιστροφή τής πόλης στους κόλπους τής αυτοκρατορίας. Κι εδώ η Θεσσαλονίκη ζητάει και πετυχαίνει μια εγγύηση για τη διατήρηση των δημοτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Κάτι που ποτέ δεν θέλησε να χάσει, να αφήσει εκείνο τον πρώτο ήλιο του Απόλλωνα, να μειωθεί έστω και λίγο η αρχική του λάμψη, ακόμα και τότε, το 1205, που ο σταυροφόρος αυτοκράτορας Βαλδουίνος την κυρίεψε, εγγυήθηκε, όπως μαρτυρούν ιστορικές πηγές με επίσημα σφραγισμένα έγγραφα, τα έθιμα και την ελευθερία της πόλης.
Όσο και αν άλλαζαν τα έθιμα στο διάβα των αιώνων, όσο και αν οι πολιορκητές της θέλησαν να περιορίσουν την ελευθερία της, πάντα εκεί υπήρχε μια μορφή αυτοοργάνωσης, μια μοναδικού τύπου αυτοδιοίκηση.
Για την άμυνά της, στα τέλη του 3ου/αρχές του 4ου αιώνα μ.X., τα τείχη της θα δώσουν μια εικόνα πόλης ασφαλούς και περιτοιχισμένης, με οχυρωματική τεχνική προχωρημένη για τα αμυντικά συστήματα της εποχής. Το τελευταίο τμήμα αυτού του εντυπωσιακού αμυντικού συστήματος που έκλεινε την πόλη από το βορρά, ήταν πριν από τα μέσα του 7ου αιώνα, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Hράκλειος. Στη νοτιο-δυτική πλευρά της περιτειχισμένης πόλης το τεχνητό λιμάνι που αναφέρεται πως έκανε ο Mέγας Kωνσταντίνος (306-337 μ.Χ.) περίπου στην θέση των σημερινών Λαδάδικων, (τα οποία υπήρξαν η μοναδική συνοικία της πόλης έξω από τα τείχη ενώ ο τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή την ονομάζει “προάστιο της αποβάθρας”), προστατευόταν από έναν μεγάλο μόλο, το Tσερέμπουλον, σοβαρό οχυρωματικό έργο του λιμανιού, προγραμματισμένο και σχεδιασμένο για την άμυνα όλου του λιμανιού, αναδεικνύοντάς την σε σημαντικό ναυτικό κέντρο.
O συνολικός περίβολος περικλείονταν σε έκταση περίπου 260 εκταρίων, ενώ το μήκος των τειχών ήταν πάνω από 7 χιλιόμετρα. Το πάχος των μεταπυργίων, σ’ ορισμένα σημεία, έφτανε τα 5 μέτρα.
Στην εποχή των Παλαιολόγων, στη βορειοανατολική πλευρά της Aκρόπολης της πόλης, θα προστεθεί και ένας δεύτερος, εσωτερικός περίβολος από πύργους και μεταπύργια, δημιουργώντας το ξακουστό φρούριο του Eπταπυργίου, έτσι όπως αυτό εμφανίζεται στις διαφάνειες της σημερινής πραγματικότητας.
 |
| Επταπύργιο |
Λίγα χρόνια πριν την υποδούλωσή της στους Τούρκους το 1430, η Θεσσαλονίκη διάγει έναν ακόμη δικό της “χρυσό αιώνα” που δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από την Αναγέννηση στην Δύση. Σπουδαίοι θεολόγοι, φιλολόγοι, φιλοσόφοι και καλλιτέχνες κοσμούν με την παρουσία και το έργο τους την πόλη. Διακηρύττουν τις αρχές τους που καταδεικνύουν ότι ασπάζονταν εκπληκτικά πρόωρα δημοκρατικές αρχές που οι δυτικές δημοκρατίες εφάρμοσαν αιώνες αργότερα.
Κάπου σε αυτή την περίοδο θα μετοικήσουν στην πόλη περίπου 15.000 Ισπανοεβραίοι, οι Σεφαρδίμ και Ασκεναζίμ, οι οποίοι, μετά από διωγμούς εγκατέλειψαν μαζικά την Ισπανία, την Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη ανάμεσα στα 1422 και 1580 και θα προστεθούν στο παλαιότερο βυζαντινό εβραϊκό στοιχείο της Θεσσαλονίκης, αποκτώντας τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα στην Ευρώπη.
Οι Εβραίοι θα μείνουν στο κέντρο, από την οδό Εγνατία και προς τη θάλασσα, στην περιοχή της αρχαίας αγοράς, ανάμεσα σε εργαστήρια και καταστήματα.
Γύρω στο 18ο αιώνα, κοντά στο λιμάνι και στην αγορά δημιουργείται η συνοικία του Φραγκομαχαλά. Οι Έλληνες ήταν κυρίως κατά μήκος της Εγνατίας οδού και των ανατολικών τειχών, γύρω από τη Μητρόπολη, τον Άγιο Μηνά και το Βαρδάρη. Οι μουσουλμάνοι κατοικούσαν κυρίως στην Άνω Πόλη, στο λόφο Μπαΐρ, με το απότομο βραχώδες έδαφος.
«Αυτή η πόλη, που ακόμα και σήμερα είναι πολύ ξακουστή και πλούσια, κατοικείται
από τρεις ισχυρές εθνότητες, διαφορετικού θρησκεύματος, τους χριστιανούς Έλληνες, τους Εβραίους και τους Τούρκους. Αλλά ο αριθμός των Εβραίων, που είναι όλοι τους πολύ πλούσιοι έμποροι, είναι και ο μεγαλύτερος. Οι Εβραίοι διατηρούν στην πόλη
αυτή ογδόντα συναγωγές». Nicolas de Nicolay, 1551, Γεωγράφος και Περιηγητής.
«…Επιθυμούσαμε να δούμε τη Θεσσαλονίκη. Σε λίγο φθάσαμε στον κόλπο του Θερμαϊκού, στο βάθος του οποίου βρίσκεται αυτή η πόλη. Είναι η πρωτεύουσα όλης της Μακεδονίας, του ένδοξου αυτού βασιλείου απ’ όπου ξεκίνησε ο κατακτητής της Ασίας. Οι Ρωμαίοι την κατείχαν για πολλούς αιώνες, μέχρις ότου ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος την παραχώρησε στους Βενετούς. Ο Μουράτ Α΄ [ΣτΕ: Μουράτ Β΄], την πήρε από αυτούς και οι Τούρκοι εγκατέστησαν φιλειρηνικούς άρχοντες. Την ονόμασαν Σαλονίκη.
Τα τείχη της έχουν περίμετρο 10.000 μέτρα και περιλαμβάνουν προπύργια και οχυρά.
Από την πλευρά της ξηράς υπάρχει ένα κάστρο, το αποκαλούμενο Επταπύργιο, το οποίο κτίστηκε την ίδια περίοδο με εκείνο της Κωνσταντινούπολης. Η στενότητα και η δυσοσμία των δρόμων αυτής της πόλης θυμίζουν λόγω ομοιότητας τους δρόμους
της πρωτεύουσας. Εξ’ άλλου, δε στερείται ωραίων κτισμάτων. Η Θεσσαλονίκη αριθμεί 48 τεμένη, 30 ελληνικές εκκλησίες και 36 συναγωγές. Το εμπόριο, επικεφαλής του οποίου είναι οι Εβραίοι, είναι πολύ ανεπτυγμένο.
Ο καθεδρικός ναός, ο αποκαλούμενος Άγιος Δημήτριος είναι ένα πολύ όμορφο θολωτό κτίσμα. Αποτελείται από δύο κτίσμα τα: το ένα επικάθεται στο άλλο και φαίνονται σαν να είναι δύο ξεχωριστές εκκλησίες. Από την εκκλησία του άνω τμήματος της οποίας η οροφή αποτελείται από ψηφιδωτό, διατηρούνται πολλά
κομμάτια.
Θα δυσκολευτείτε, Κυρία, να φανταστείτε τον αριθμό των κιόνων από μάρμαρο, ίασπη και πορφύρα που υποβαστάζουν αυτό το διπλό κτίσμα. Υπολογίζονται γύρω στους χίλιους. Υπάρχουν πιθανόν πολλές κολόνες που δεν έχουν αριθμηθεί και μας διαφεύγουν…».
Joseph de la Porte, 1737, Γάλλος ιερωμένος, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας.
Οι περιηγητές που επισκέφθηκαν την Θεσσαλονίκη και έγραψαν γι΄ αυτή έχουν αποθανατίσει ολοζώντανες τις μνήμες των εποχών που έχουν ανεπιστρεπτί περάσει, εποχών γεμάτων από ένα φως μεθυστικό, μιας πόλης που ξέρει να ζωντανεύει στα μάτια των επισκεπτών της την ιστορία της και τους θρύλους της, που ξέρει να αφηγείται στα αυτιά των περιπατητών της τα μυστικά της και την άγραφη ιστορία της.
Η Θεσσαλονίκη σου αφήνει πάντοτε αυτή την αίσθηση της μέθεξης, μιας ένωσης με κάτι υπερβατικό, με κάτι πέραν των αισθήσεων και παράλληλα σου χαρίζει και την πιο σφοδρή οικειότητα, σε παίρνει από το χέρι όπως ακριβώς ο πατέρας το μικρό παιδί που θέλει να το οδηγήσει με ασφάλεια στον δρόμο του, σε αγκαλιάζει με τα μεταξένια της όνειρα κάνοντάς σε να νιώθεις πως είσαι κάτοικος δύο κόσμων, του γήινου και πεπερασμένου αντικρίζοντας τις ηλιόχρυσες γραμμές της και ενός ονειρικού και άπειρου, χαμένος στον αργυρόπεπλο ύπνο της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ 1430-1930
Αλέξανδρος Γρηγορίου, Ευάγγελος Χεμίκογλου
Εκδόσεις ΜΙΛΗΤΟΣ
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Στιγμές Ιστορίας
Εκδόσεις ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ