Άγχος και Καλλιτέχνες

Πολλοί καλλιτέχνες και συγγραφείς υποφέρουν από άγχος και κατάθλιψη. Έτσι, πολλοί κριτικοί βλέπουν τους εντυπωσιακούς πίνακες του Βαν Γκογκ και την εξομολογητική ποίηση της Σίλβια Πλαθ ως το άμεσο αποτέλεσμα της ψύχωσης και της κατάθλιψής τους. Μήπως όμως η λαμπρή παραγωγή τους συνέβη παρά το γεγονός - και όχι λόγω - της ψυχικής τους αγωνίας;

Φαίνεται να υφίσταται μια αλληλεπίδραση μεταξύ του φόβου, του άγχους και του δημιουργικού έργου, καθότι είναι πιο αλληλένδετα από όσο νομίζουμε: ανάλογα με την κατάσταση, ο φόβος και το άγχος μπορεί είτε να εμπνεύσει είτε να παρεμποδίσει τον δημιουργό. 

Αλλά, όταν το άγχος γίνει συντριπτικό, τότε η δημιουργική δουλειά συνήθως παύει. Ο βασικός τρόπος με τον οποίο το άγχος μπορεί να εμποδίσει τη δημιουργική δουλειά αφορά τη μετατόπιση της προσοχής μακριά από το έργο και προς τους φόβους και τις ανησυχίες.

 

Εάν ένας συγγραφέας ανησυχεί για την απώλεια της δουλειάς στη διάρκεια της ημέρας, είναι πιο δύσκολο γι΄ αυτόν να επικεντρωθεί στη γραφή του. Το υπερβολικό άγχος παρακάμπτει όλα τα καθήκοντα που δεν σχετίζονται με τη θλίψη και οι άνθρωποι υποχωρούν στο βασικό τρόπο επιβίωσης. 

 

Η προσοχή, η σκέψη και τα συναισθήματα θα επικεντρωθούν στην αντιμετώπιση της πηγής του κινδύνου, είτε είναι πραγματική είτε φανταστική˙ τα δημιουργικά μυαλά είναι ιδιαίτερα έμπειρα στο τελευταίο. Επειδή οι φόβοι επικεντρώνονται στην επιβίωση, οι άνθρωποι γίνονται λιγότερο ευέλικτοι και πιο επιφυλακτικοί όταν είναι φοβισμένοι και ανήσυχοι. Σε εκείνο το σημείο, το να ακολουθήσουν ένα γνωστό μονοπάτι είναι πολύ πιο ελκυστικό από το να ρισκάρουν και να τολμήσουν στο άγνωστο. Αρκεί να πούμε ότι η αποστροφή προς το άγνωστο δεν οδηγεί συχνά σε δημιουργικές ανακαλύψεις.

Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο ο φόβος μπορεί να εμποδίσει τη δημιουργικότητα έχει να κάνει με τον φόβο της απόρριψης. Οι φίλοι, η οικογένεια, οι συνάδελφοι και οι κριτικοί συχνά αντιστέκονται σε ασυνήθιστες ιδέες ή σε εκείνες που ξεφεύγουν από τα καθιερωμένα καλλιτεχνικά πρότυπα. Εκτός από το ότι προκύπτουν από φθόνο και ανταγωνισμό, αυτές οι αντανακλαστικές αντιδράσεις έχουν νόημα και από μια εξελικτική προοπτική: Οι κανόνες και οι συμφωνημένοι τρόποι σκέψης καλλιεργούν την ομαδική αρμονία. 

Colorized picture of Claude Monet standing next to paintings
from his Water Lilies series, 1923

Η ιστορία είναι γεμάτη με την απόρριψη, την κοροϊδία και την καταπίεση των μυθιστορηματικών ιδεών και στυλ που θεωρούνται πολύ «εκτός» : οι ζωγράφοι Claude Monet και Frida Kahlo και ο συγγραφέας Herman Melville επικρίθηκαν σκληρά, απορρίφθηκαν ή διώχθηκαν από τους συγχρόνους τους. Με άλλα λόγια, για να δημιουργήσει κάτι πραγματικά πρωτότυπο, ένας καλλιτέχνης πρέπει συχνά να ξεφεύγει από το status quo.

 

Frida Kahlo at work, 1951—Photo: © Gisèle Freund / IMEC / Fonds MCC

Επομένως, είναι φυσικό κάθε δημιουργική προσπάθεια να οδηγεί σε φόβο κριτικής, απόρριψης ή αποτυχίας. Ο δρόμος που ακολουθείται λιγότερο μπορεί να είναι πιο επικίνδυνος˙ μπορεί ακόμη και να είναι άκαρπος. Μερικές φορές το κόστος αφορά τη ζωή κάποιου: ο Σωκράτης εκτελέστηκε με την κατηγορία ότι οι διερευνητικές ερωτήσεις του διέφθειραν νέους, ενώ ο Ιταλός φιλόσοφος Τζορντάνο Μπρούνο κάηκε μέχρι θανάτου, εν μέρει, για τους αιρετικούς του ισχυρισμούς ότι η Γη δεν ήταν το κέντρο του σύμπαντος.

Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι το να είσαι δροσερός από ιδέες συνιστά προϋπόθεση για μεγάλη τέχνη. Ένα ορισμένο πάντως επίπεδο άγχους μπορεί να εξυπηρετήσει έναν σκοπό. Ενώ το να είσαι πραγματικά τρομοκρατημένος μπορεί να σε παραλύσει, το να βαριέσαι και να νιώθεις ατονία μπορεί να σταματήσει το κίνητρό σου. Υπάρχει ένα γλυκό σημείο άγχους που εκμεταλλεύεται πραγματικά τα κίνητρα και τη γνώση και κατευθύνει όλη την προσοχή στην εργασία. Βέβαια, υπάρχει και το άγχος του θανάτου. κανείς δεν γλιτώνει. 

Ωστόσο, ακόμη και όταν σπουδαία μυαλά όπως ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ντίκενς είχαν την ίδια μοίρα με τους συνομηλίκους τους, οι πινελιές και τα λόγια τους έμειναν αιώνια. Άρα, η δημιουργική εργασία είναι ένας τρόπος για να επιτευχθεί ένα επίπεδο αθανασίας – τέχνη, βιβλία, άρθρα που ζουν μετά την ημερομηνία λήξης μας. 

Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Ernest Becker υποστήριξε ότι ο φόβος του θανάτου παρακίνησε τους ανθρώπους να συνθέσουν ιστορίες, μύθους και θρύλους για τη μετά θάνατον ζωή και την αθανασία και ενέπνευσε σπουδαία έργα αρχιτεκτονικής όπως οι αιγυπτιακές πυραμίδες. Αυτός ο υπαρξιακός τρόμος έχει παρακινήσει συγγραφείς και καλλιτέχνες να αναζητήσουν μια μορφή αθανασίας μέσα από το έργο τους.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο φόβος επικεντρώνεται αποκλειστικά στην επιβίωση, ενώ η δημιουργικότητα λειτουργεί στα καλύτερά της όταν ικανοποιούνται οι βασικές ανάγκες επιβίωσης. Αλλά ο φόβος και η δημιουργικότητα επίσης ομοιάζουν καθώς διαθέτουν και οι δύο αυτόματες και διαισθητικές διαδικασίες. 

Τα καλύτερα έργα τέχνης δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της λογικής σκέψης. Όπως ένα έμβρυο, η τέχνη μεγαλώνει μέσα στον καλλιτέχνη αυτόνομα, έτσι και ο φόβος είναι αυτόνομος: Όταν παρατηρήσουμε ένα αυτοκίνητο να κινείται προς το μέρος μας, πηδάμε έξω από το δρόμο πριν σκεφτούμε τις προθέσεις του οδηγού. Υπό αυτή την έννοια, οι άνθρωποι δεν ελέγχουν πλήρως τον φόβο και τη δημιουργικότητά τους. Για να λειτουργήσουν και τα δύο παραγωγικά, χρειάζεται να υπάρχει μια ισορροπημένη αρμονία μεταξύ του ασυνείδητου και του συνειδητού νου.

Ωστόσο, υπάρχουν στοιχεία της συνείδησής μας που μπορούμε να επηρεάσουμε. Αν θέλετε να δημιουργήσετε κάτι, αλλά νιώθετε ότι σας εμποδίζει η διστακτικότητα ή η ανασφάλεια , σκεφτείτε ποιο είδος φόβου μπορεί να σας κρατά πίσω. Είναι φόβος της αποτυχίας ή της κρίσης; Φοβάστε τον εσωτερικό σας κριτικό; Ή μήπως υπάρχει μια διαφορετική καθημερινή πρόκληση ή ευθύνη που τραβάει το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής σας; 

Μόλις εντοπίσετε την πηγή του άγχους, δείτε αν μπορείτε να επαναπροσδιορίσετε τον φόβο με αντικειμενικό τρόπο που να σας απελευθερώνει από τα δεσμά του. Ίσως μπορείτε να αναγνωρίσετε την αποτυχία ως πιθανότητα, αλλά τελικά είναι κάτι που δεν θα σας σκοτώσει: μπορείτε πάντα να προσπαθήσετε ξανά. 

Μια άλλη επιλογή είναι να χρησιμοποιήσετε το δίκτυο φόβου προς όφελός σας, ενθυμούμενοι μια προθεσμία, μια προαγωγή που μπορεί να εξαρτάται από τη δουλειά ή το δυσάρεστο συναίσθημα της μη ολοκλήρωσης μιας εργασίας. Το σπάσιμο του έργου σε κομμάτια θα το κάνει να φαίνεται πιο εφικτό και λιγότερο τρομακτικό. Μερικές φορές, το να ταρακουνήσεις τα πράγματα με μια αλλαγή σκηνικού, μπορεί να βοηθήσει.

Ακριβώς όπως υπάρχουν πολλά μονοπάτια που οφείλουμε να ακολουθήσουμε καθώς επιδιώκουμε μια δημιουργική προσπάθεια, υπάρχει μια σειρά από στρατηγικές για να καταπολεμήσουμε ή να χρησιμοποιήσουμε όλους τους μικρούς φόβους που εμφανίζονται στην πορεία. Άλλωστε, όπως είπε και ο Πικάσο, η τέχνη ξεπλένει από την ψυχή τη σκόνη της καθημερινότητας.

Συντάκτης:

Ο αΠΟΣΤΟΛΟΣ ζΙΩΓΑΣ γεννήθηκε στη Λάρισα. 

Σπούδασε Βιολογικές Επιστήμες στην Ιταλία και Θεολογία στη Θεσσαλονίκη.  

Παράλληλα με τις σπουδές του, παρακολούθησε πλήθος επιστημονικών συνεδρίων βιολογίας, ιατρικής, θεολογίας, φιλοσοφίας. 

Από το 2000 μελετά φιλοσοφία, λογοτεχνία και κινηματογράφο και το 2004 αρχίζει να δημοσιεύει κείμενά του σε εφημερίδες και περιοδικά. 

Έκτοτε, στην προσπάθεια του να γεφυρώσει τη ζωή του με το ανύπαρκτο δυνατό που φέρει μέσα της, συνεχώς ταξιδεύει στοχαζόμενος για έναν καλύτερο κόσμο

Δημιουργικό, επιλογή φωτογραφιών: Φένια Γεωργίου